У жніўні 1991 года на Ракаўскай шашы ля вёскі Хацежына пад Мінскам аўтобус сарваўся з вышыні, і 16 яго пасажыраў загінулі на месцы, а пасля яшчэ адзін памёр у бальніцы. Гэта найбуйнейшае ДТЗ у гісторыі Беларусі па колькасці загінулых. Там, дзе здарылася гэтая жудасная аварыя, цяпер стаіць помнік з датай — 18 жніўня 1991 года. Праз тое, што трагедыя адбылася менавіта ў гэты дзень, пра яе мала гаварылі: у той час усе позіркі былі скіраваныя на падзеі ў Маскве, дзе здарыўся знакаміты путч. Расказваем пра жудасную аварыю, якая загубіла жыцці ўдзельнікаў турзлёту амаль 33 гады таму.
Вярталіся ў Мінск з турзлёту
Кампанія з 28 работнікаў некалькіх заводаў, звязаных з авіяцыяй, вярталася з турзлёту на рэчцы Іслач днём у нядзелю, 18 жніўня 1991 года. Ехалі на аўтобусе ЛАЗ-699, у момант трагедыі былі недалёка ад вёскі Ракаў. Пасажыры весяліліся, у салоне грала музыка.
— Гэта быў вельмі згуртаваны калектыў, які нярэдка перамагаў на турыстычных спаборніцтвах: праходжанне паласы, уладкаванне лагера, мастацкая самадзейнасць, арыентаванне… Я не паехаў па сямейных абставінах, не змог. Памятаю, да мяне яшчэ дзве знаёмыя дзяўчыны зайшлі ў цэх, прасілі: маўляў, давай з намі. Адна з іх — Анжаліка — загінула там. Напярэдадні здарэння я адмовіўся, але ўгаварыў свайго сябра дзяцінства Косцю, які прайшоў Афган. Ён не вярнуўся з той паездкі. Дагэтуль дакараю сябе, — расказваў Onliner у 2016 годзе Аляксандр, сябар хлопцаў і дзяўчат, якія ехалі ў аўтобусе, а цяпер арганізатар штогадовых сустрэч ля помніка.
Аўтобус ехаў праз мост над чыгункай. Там транспарт наехаў на дэфармацыйнае шво, пасля чаго пачуўся рэзкі стук — гэта пазней высветліла следства. 15-тонны ЛАЗ страціў кіравальнасць і прабіў агароджу, а пасля перакуліўся ў паветры і дахам зваліўся на рэйкі. Як расказвалі потым тыя, хто выжыў, калі машына прабіла агароджу, адзін з пасажыраў паспеў выгукнуць «Гэта канец». Пасля ён загінуў.
Верх аўтобуса скамячыла ўдарам, і бакавыя стойкі не вытрымалі вагі — ад вокнаў у выніку застаўся вузенькі праём. Пасажыры заціснула ў рэштках салона. Паводле Аляксандра, асноўны ўдар прыпаў на людзей, якія сядзелі ў сярэдзіне.
— Заўважыў, як тырчала падоўжная рулявая цяга — з адкручанымі балтамі (гэты момант яшчэ адыграе сваю ролю. — Заўв. рэд.). Зірнуў наверх: парэнчы моста сабрала ў кучу. Яны, ператварыўшыся ў жалезную масу, зваліліся ўслед за ЛАЗам. <…> Акрамя мяне — нікога. Толькі нейкі мужык стаяў пад мостам. Зусім бледны быў, дзвюма рукамі з усёй сілы сціскаў гітару, яго ўсяго трэсла, але траўмаў ніякіх. Адкуль ён там узяўся, навошта схапіў гітару, я так і не зразумеў. Усе пасажыры і кіроўца заціснутыя ўнутры аўтобуса, — расказваў жыхар Хацежына Яўген, які першым прыбег на месца аварыі.
Потым падбеглі людзі, якія спыніліся на трасе, заўважыўшы аварыю. Паводле Яўгена, спачатку інструментаў для вызвалення пацярпелых у іх не было — ні ломаў, ні сякер. Неўзабаве прыехаў КамАЗ, да якога тросам прычапілі пярэднюю частку аўтобуса: «Думалі, спераду звычайна дзеці сядзяць, іх і будзем ратаваць першымі. Грузавік даў газу, праехаў трошкі, тут з аўтобуса пачуліся страшныя стогны. І было незразумела, лягчэй людзям стала ці наадварот. КамАЗ не вытрымаў нагрузкі, колы проста заслізгалі назад, аўтобус вярнуўся ў ранейшае становішча».
— Пасля пад’ехала міліцыя, падагналі аўтакраны, — расказваў сведка. — Сяк-так паднялі адзін бок. Гідраўлічных інструментаў, якімі цяпер карыстаюцца ў МНС, тады не было, працавалі жалезнымі прутамі. Выратаванне зацягнулася, ужо пачынала цямнець. Целы загінулых мы адносілі да лесу, а хто дыхаў, таго падымалі наверх, на трасу. У 91-м тут не было ніякай дарогі, нават гравійкі. Там, наверсе, іх забіралі хуткія. Нейкі матацыкліст казаў, што яны вярталіся пасля турзлёту на рэчцы ля Ракава — ён быў з іх групы. Усяго ў салоне аўтобуса было пад 30 чалавек, наверх паднялі толькі 12.
Імёны 17 ахвяр аварыі
Ірына Аброськіна, Юрый Алейнік, Ігар Грамадскі, Сяргей Зарэцкі, Марына Зуева, Тамара Каралёва, Павел Масальцаў і яго сын Паўлік, Канстанцін Нігрэеў, Таццяна Панамарова, Ігар Радзько, Віктар Рудой, Анжаліка Сідорык, Раіса Ціхановіч, Ігар Трус, Уладзімір Фаўст, Ірына Юркевіч.
Эксперымент пацвердзіў няспраўнасць аўтобуса
На месцы загінулі 16 чалавек, яшчэ адзін памёр у бальніцы праз тры дні. Расследаваў ДТЗ старшы следчы па асабліва важных справах Міхаіл Папковіч — гэта заняло ў яго дзевяць месяцаў. Паводле яго, прычынай трагедыі сталі «тэхнічная няспраўнасць і паўсюднае разгільдзяйства». Нагадаем, мясцовы жыхар Яўген расказваў Onliner, што заўважыў, як з аўтобуса, які зваліўся, тырчала падоўжная рулявая цяга — з адкручанымі балтамі. Папковіч пацвярджаў, што гэта адыграла важную ролю, і прыводзіў падрабязнасці.
— Калі вывучалі рэшткі аўтобуса, адразу кінулася ў вочы: элемент рулявой цягі быў адарваны. Аказалася, за месяц да здарэння ЛАЗ праходзіў тэхабслугоўванне. Вузел падлягаў разборцы. Калі яго збіралі назад, дапусцілі фатальную халатнасць. Шаравы палец паводле тэхналогіі мусіў мацавацца з дапамогай дынамаметрычнага ключа (ён дазваляе дакладна вымераць высілак, з якім зацягваецца разьбовае злучэнне. — Заўв. рэд.). Майстры-слесары ж зацягнулі яго як атрымлівалася — з дапамогай звычайнага ключа і трубы, якая выкарыстоўваецца ў якасці рычага. Таксама не паставілі шплінт (мацаванне, якое не дазваляе гайкам адкручвацца. — Заўв. рэд.). У выніку за пару тыдняў паездак шаравы палец з круглага ператварыўся ў эліпсападобны. Праз гэта гайкі мацавання павольна разбоўтваліся. Адну з іх мы знайшлі за 160 метраў да моста — яна і стала рэчавым доказам. Матэрыял што да слесараў я перадаў у пракуратуру. Пазней чуў, што справа так і не была распачатая, — адзначаў Міхаіл Папковіч.
Следчы хацеў давесці, што адказнасць за ДТЗ часткова кладзецца і на механіка, які выпусціў машыну ў рэйс. Але той запэўніваў, што правяраў ЛАЗ перад паездкай. Аднак падчас эксперыменту высветлілася: ён нават фізічна не мог залезці пад аўтобус у паказаную ім самім назіральную яму. Яго прызналі вінаватым, але ад крымінальнай адказнасці вызвалілі праз узрост. Справу па абвінавачанні 60-гадовага механіка спынілі на аснове закона «Пра амністыю».
— Таксама выявілася, што агароджу пуцеправода пабудавалі, не трымаючыся тэхналогіі, — расказваў Папковіч. — Секцыі парэнчаў былі звараныя, а не скручаныя балтамі, як патрабавалі правілы. Хтосьці меркаваў, што ў адваротным выпадку яны змаглі б вытрымаць удар, і аўтобус застаўся б на мосце. Эксперты пралічылі вугал атакі машыны на агароджу (28°), высветлілі паказчыкі энергаёмістасці агароджы з балтамі. Пасля матэматычных вылічэнняў стала зразумела, што ЛАЗ усё роўна б зваліўся, незалежна ад таго, былі б балты ці не. Інжынераў, якія прымалі пуцеправод пасля будаўніцтва, да адказнасці не прыцягнулі.
Акрамя таго, праводзілі іншы эксперымент — каб праверыць словы кіроўцы, які сцвярджаў, што не ведаў пра паломку, нічога не адчуў у момант абрыву рулявой цягі і ніяк не мог зрэагаваць. Для гэтага, як расказваў Папковіч, такі ж ЛАЗ-699 нагрузілі да вагі 15 тон, знарок пашкодзілі рулявую цягу (зымітавалі нядобрасумленную зборку вузла), а за руль пасадзілі старонняга чалавека. У нейкі момант здарылася тое самае, што і з аўтобусам, які зваліўся з моста, — адляцелі гайкі. Пачуўся гучны стук, кіроўца адчуў, як рэзка павялічыўся люфт руля. З гэтага моманту да канчатковага адрыву цягі прайшло дастаткова часу, каб шафёр паспеў знізіць хуткасць і спыніцца. І гэта было не экстраннае тармажэнне, а паступовае.
Са словаў Папковіча, калі вынікі эксперыменту прад’явілі абвінавачанаму кіроўцу, той апусціў галаву і прызнаўся, што прывык да вялікага люфта руля і проста не звяртаў на яго ўвагі. Экспертыза паказала, што прычынай ДТЗ стала тэхнічная няспраўнасць: колы вывернула направа пасля таго, як адарваўся элемент рулявой цягі.
— Дакладна заўважыў следчы Міхаіл Папковіч — да аварыі прывяло ўсеагульнае разгільдзяйства, — адзначаў Аляксандр, сябар людзей, якія ехалі ў аўтобусе. — Я чуў, што пасля таго ДТЗ праводзілі праверкі ў аўтапарках. Парк таго прадпрыемства, чый ЛАЗ мы арандавалі, забараніў выезд 80 машынам праз тэхнічную неадпаведнасць. Тады таксама многае рабілася ўжо пасля таго, як дзеўбане смажаны певень.
Кіроўца аўтобуса — прысуд і гібель
За рулём аўтобуса быў кіроўца на імя Валерый. Яго жонка Ірына расказвала, што ў дзень аварыі ён наогул не мусіў працаваць — мужчыну выклікалі з адпачынку замест напарніка, які чамусьці адмовіўся ад паездкі: «Валера не лічыў сябе вінаватым — на нашую думку, гэта быў збег абставінаў. Калі выбівае рулявое кіраванне, наўрад ці чалавек можа нешта зрабіць. Пасля ўдару ён атрымаў страсенне мозгу, нейкія моманты перад самім падзеннем сцерліся з памяці. Вынікам гэтай траўмы для яго сталі праблемы са слыхам. Яшчэ ў яго былі пераламаныя ногі і ключыца. Адразу пасля здарэння яму паставілі трэцюю групу інваліднасці, але пазней яе знялі».
Суды па ДТЗ доўжыліся да 1995 года. Спачатку, у 1994-м, Мінскі раённы суд апраўдаў кіроўцу. Але пацярпелыя абскардзілі прысуд — у выніку праз год мужчыну прызналі вінаватым і прызначылі сем гадоў зняволення без пазбаўлення правоў з адбываннем у калоніі-пасяленні для асобаў, якія ўчынілі злачынства з неасцярожнасці. Пазней судовая калегія Вярхоўнага суда пакінула прысуд без зменаў.
«Кіроўца перад выездам не праверыў спраўнасць вузлоў і прыбораў, якія ўплываюць на бяспеку. Тым самым парушыў „Інструкцыі для кіроўцаў аўтобусаў“, ПДР і „Правілы тэхнічнай эксплуатацыі“. Маючы рэальную магчымасць з дапамогай візуальнага агляду выявіць адсутнасць шплінта ў шаравым пальцы, які фіксуе гайку мацавання падоўжнай рулявой цягі да гідраўзмацняльніка руля, а таксама аслабленне названай гайкі і балтоў мацавання карданнага вала да фланца галоўнай перадачы, не выявіў няспраўнасці і выехаў на лінію. Меў таксама рэальную магчымасць вызначыць няспраўнасць па павялічаным люфце рулявога кола і перыядычным староннім груку. Не сачыў за тэхнічным станам ТС у дарозе, не спыніў далейшы рух і працягваў эксплуатацыю няспраўнай машыны. У выніку на хуткасці 80−90 км/г разкруцілася незашплінтаваная гайка, распалася цяга, якая звалілася і цягнулася па праезнай частцы, а некіравальны аўтобус, выехаўшы на пуцеправод, рэзка змяніў кірунак руху і, разбурыўшы агароджу, упаў на чыгуначнае палатно», — гаварылася ў прысудзе.
У 1999 годзе Валерый вызваліўся па амністыі. Уладкаваўся грузчыкам, потым клаў паркет. У шлюбе з Ірынай у іх нарадзілася дачка. З 2003-га мужчына працаваў кіроўцам маршруткі.
Але ў 2013 годзе ў гаражы ў мужчыны загарэўся аліўны абагравальнік. Валерый хацеў выдраць яго шнур, але ў гэты момант прыбор выбухнуў. «Мужа абліла падпаленай алівай ад галавы да пятак. Ён з братам змог даехаць да бальніцы, самастойна аформіў патрэбныя паперы, лёг на каталку, і яго павезлі ў рэанімацыю. Але ён не прачнуўся — выявілася, апёк 80% цела. Яму быў 51 год», — расказвала Ірына.
Чаму пра гэта не гаварылі
Гісторыю гэтага ДТЗ у 2016 годзе даследаваў Onliner. Цяпер два тэксты партала — гэта асноўная інфармацыя пра аварыю, якую можна знайсці ў інтэрнэце. Астатнія публікацыі ёсць дзесьці ў архіве газет — нешта з іх было і ў папцы па справе ў Міхаіла Папковіча. Рэдактар Onliner тады ж знайшоў нататку ў адной з газет таго часу і пагаварыў з аўтарам. «Я памятаю, як сядзеў на лаўцы ў грамадскім парку і, прыціснуўшы да вуха радыёпрымач, уважліва слухаў, што перадаюць са сталіцы СССР. Да тэмы той аварыі газеты больш не вярталіся», — расказваў журналіст.
Рэч у тым, што аварыя здарылася ў першы дзень путчу Дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы (ДКНС) — калі для большасці жыхароў Савецкага Саюза балет «Лебядзінае возера» перастаў быць проста помнікам класічнага мастацтва і стаў сімвалам спробы дзяржаўнага перавароту. Ужо 19 жніўня на вуліцах Масквы з’явілася бранятэхніка: у сталіцу Саюза ўвялі дэсантнікаў, танкавыя і мотастралковыя часткі. Афіцыйныя ўлады тады яшчэ БССР падтрымлівалі путчыстаў.
Пазней падзеі закіпелі — нашая краіна стала Беларуссю замест БССР, прыняла дэкларацыю пра суверэнітэт, здабыла бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» ў якасці дзяржсімвалаў, а да канца таго ж года і сам СССР спыніў сваё існаванне.
Апошняй буйной аўтааварыяй з параўнальнай колькасцю ахвяр стала сутыкненне маршруткі з самазвалам пад Смалявічамі ў лютым 2023 года. Тады загінулі 14 чалавек.
Дзякуй, што дачыталі гэты матэрыял! «Люстэрка» імкнецца часцей пісаць пра гісторыю — як усёй краіны, так і асобных куткоў. Мы верым, што сюжэты з мінулага — нават трагічныя — дапамогуць нам атрымаць урокі і захаваць памяць аб ахвярах.
Падтрымайце «Люстэрка», каб мы маглі публікаваць больш такіх матэрыялаў 🙌
Станьце патронам «Люстэрка» — незалежнага медыя, якое толькі на сайце штомесяц наведвае больш за 2 мільёны ўнікальных карыстальнікаў. Ахвяраваць любую суму можна хутка і бяспечна праз сэрвіс Donorbox.
Гэта бяспечна?
Калі вы не ў Беларусі — так. Гэты сэрвіс выкарыстоўвае больш за 80 тысяч арганізацый з 96 краін. Ён сапраўды надзейны: у аснове — аплатная сістэма Stripe, сертыфікаваная па міжнародным стандарце бяспекі PCI DSS. А яшчэ банк не ўбачыць, што плацёж зроблены ў адрас «Люстэрка».
Вы можаце зрабіць разавае ахвяраванне ці аформіць рэгулярны плацёж. Рэгулярныя данаты нават на невялікую суму дазволяць нашай рэдакцыі лепш планаваць уласную працу.
Важна: не данацьце з картак беларускіх і расійскіх банкаў. Гэта пытанне вашай бяспекі.
Калі для вас зручнейшы сэрвіс Patreon — вы можаце падтрымаць нас з дапамогай яго. Аднак Donorbox возьме меншую камісію і цяпер у прыярытэце для нас.
