Беларускае кіно прынята крытыкаваць за адсутнасць шчырасці і нежаданне асэнсоўваць рэальныя, а не надуманыя праблемы. Але шчырасць і глыбіня аповеду дакументальнага фільма «Радзіма» ўдала абвяргае гэтыя нярэдка справядлівыя абвінавачанні. Яго стваральнікі, дакументаліст Аляксандр Міхалковіч і журналістка Ганна Бадзяка, да апошняга часу пазбягалі камунікацыі з беларускімі медыя. Праз доўгія месяцы чакання ў нас атрымалася паразмаўляць з Ганнай пра стварэнне фільма, феномен дзедаўшчыны ў беларускім войску, самаідэнтычнасць і разуменне радзімы ва ўмовах эміграцыі.
Праз гісторыі беларускі, сын якой загінуў у войску, і маладзёна, што трапіў на тэрміновую службу, «Радзіма» расказвае пра вайсковую дзедаўшчыну і гвалт у Беларусі. Менавіта гэты інструмент з 2020 года Аляксандр Лукашэнка выкарыстоўвае для захавання ўлады і кантролю над грамадствам.
Стужка выйшла ў пачатку года і за апошні час паспела сабраць некалькі ўзнагарод на ўплывовых фестывалях дакументальнага кіно ў еўрапейскіх краінах: Даніі (CPH:DOX), Германіі (Wiesbaden goEast), Польшчы (Кінафорум у Кракаве) і іншых. Больш за тое, днямі карціна трапіла ў афіцыйны спіс намінантаў прэміі Еўрапейскай кінакадэміі (European Film Awards, EFA) у намінацыі «Еўрапейскі дакументальны фільм». Гэта другі ў гісторыі беларускі фільм, які трапіў у лік намінантаў «еўрапейскага Оскара». Упершыню такое адбылося дваццаць гадоў таму — у 2003 годзе стужку «Мы жывём на краі» дакументаліста Віктара Аслюка намінавалі ў катэгорыі «Еўрапейскі кароткаметражны дакументальны фільм».
«Сістэма гвалту — гэта падмурак для аўтарытарнага рэжыму»
— Галоўнымі героямі «Радзімы» сталі маці салдата, які загінуў у арміі, і кампанія маладых людзей-рэйвераў, адзін з якіх трапляе на тэрміновую службу. Чаму вы вырашылі расказаць пра вайсковы і дзяржаўны гвалт праз гісторыі гэтых людзей?
— З самага пачатку працы над фільмам мы разумелі, што доступ да войска, пра гвалт у якім будзе весціся гаворка, максімальна абмежаваны, і трэба шукаць нестандартныя спосабы паказаць сістэму, якая там пануе.
Што мы ведалі дакладна, дык гэта тое, што ў нас няма мэты наўпрост паказваць гвалт, бо такі матэрыял больш прыдатны для сведчанняў у судзе. Мы ж ставілі мэту прааналізаваць прычыны і наступствы заганнай сістэмы гвалту, тое, як гвалт выходзіць за межы войска і распаўсюджваецца на грамадства ў цэлым.
Апроч пошуку візуальных і аўдыяльных форм важным элементам стала выкарыстанне лістоў Аляксандра [Міхалковіча] з часоў яго службы ў войску. Яны звязалі шмат элементаў у фільме і паказалі трансфармацыю асобы ў працэсе вайсковай службы ў Беларусі.
Падчас пратэстаў 2020 года мы ўсвядомілі, што праблема, пра якую мы намагаліся гаварыць, выйшла на іншы ўзровень: гвалт, карані якога былі ў войску, выліўся на вуліцы і быў выкарыстаны ўладамі для здушэння пратэстаў. Міліцыя і АМАП выкарыстоўвалі тыя самыя метады падаўлення асобы, якія выкарыстоўваюцца ўнутры войска. Агулам сістэма гвалту — свайго роду падмурак для аўтарытарнага рэжыму.
— Вы здымалі фільм доўга: у 2018−2019 гадах, у 2020-м, падчас пратэстаў і ў эміграцыі. Гэта сапраўды працяглая праца. Як ішоў здымачны працэс?
— Агулам увесь працэс, які змяніў нашае жыццё і жыццё нашых герояў, заняў каля чатырох з паловай гадоў. У канцы 2018-га Аляксандр звярнуўся да мяне з ідэяй фільма, і мы адразу пачалі працаваць: спачатку над лініяй маці, а неўзабаве — маладога прызыўніка, дадаўшы яго ў якасці героя. У нас не было выразнага раздзялення між прадукцыйнымі перыядамі: напрыклад, здымкі, якія мы рабілі падчас распрацоўкі тэмы, мы з самага пачатку лічылі матэрыялам, які будзем выкарыстоўваць у фільме, таму ў нас са старту былі высокія патрабаванні да стылю і мастацкай якасці кадраў.
Адразу пасля здымак мы адглядалі матэрыял і рабілі перадмантаж патэнцыйных сцэн. Гэта дапамагло нам хутка выпрацаваць візуальны стыль і выбудаваць наратыў, што вельмі істотна ў шматгалосым фільме з некалькімі галоўнымі героямі і сюжэтнымі лініямі.
Карысным гэта было і ў плане разумення выклікаў, з якімі мы сутыкнуліся. У пэўны момант у нас з’явілася адчуванне, што гісторыі мам дублююць адна адну, а нейкая важная сувязь між сюжэтнымі лініямі адсутнічае. Драматургію падштурхнулі палітычныя падзеі, масавыя пратэсты пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года, якія паўплывалі на лёс герояў і сталі пунктам сутыкнення гісторый. Перад выбарамі мы недаацанілі той пераломны момант, думаючы, што гэтая падзея не датычыць тэмы фільма. Мы не маглі прадбачыць маштабы і гістарычнае значэнне гэтых падзей. Мы нават не адразу пачалі здымкі. Але хутка зразумелі, што не здымаць тут немагчыма.
Нашыя героі, сябры салдата-тэрмінавіка Мікіты, таксама ўдзельнічалі ў пратэстах, калі сам Мікіта быў у войску — фактычна, на іншым баку барыкадаў, — і гэта было цікавым канфліктам. У першыя дні мы здымалі даволі хаатычна, спрабуючы паспець зафіксаваць усё, што адбываецца, аднак хутка зразумелі, што такі падыход нам не пасуе. Мы пачалі аналізаваць матэрыял, углядацца ў глыбінныя сэнсы фільма і гістарычных падзей, якія назіралі. І для нас стала відавочным, што гвалт, які выліўся на вуліцы, мае карані ў гвалце ў войску і наўпрост звязаны з нашай тэмай.
Увесну 2021 года мы пачалі мантажны працэс ва Украіне, паралельна робячы некаторыя дадатковыя здымкі. У канцы лютага 2022 года мы думалі, што блізкія да заканчэння мантажу. Аднак пачалося поўнамаштабнае расійскае ўварванне. Мы сустрэлі яго пачатак у Кіеве, разам з двума нашымі героямі, сябрамі Мікіты, якія раней уцяклі ва Украіну з Беларусі. Мы эвакуявалі іх у Польшчу ў пачатку вайны і выехалі самі.
Паралельна мы здымалі [тое, што адбывалася ва Украіне]: метро, якое ператварылася ў бамбасховішчы, працэс выезду нашых герояў, натоўпы ўцекачоў на мяжы. Не ўсе з гэтых здымак ўдалося захаваць. У хуткім часе мы пачалі пераглядаць raw cut (першы чарнавы мантаж фільма. — Заўв. рэд.), які мелі на той час, разумеючы, што цяперашняя вайна моцна звязаная з падзеямі ў Беларусі і значна паўплывала на нашых герояў. Мы намагаліся дадаць гэты новы элемент і ўрэшце вырашылі зрабіць гэта ў мінімалістычнай манеры: дадалі кадры выезду герояў з Украіны і тытры пра іх лёс, а таксама крыху змянілі структуру мантажу, каб стварыць прадчуванне вайны. Мы таксама прыбралі з мантажу некалькі сцэн, якія на агульным фоне больш не здаваліся істотнымі.
— Стужку фінансавалі Украіна, Нарвегія і Швецыя. У агульнаеўрапейскім разуменні гэта замежнае кіно пра Беларусь. А вы самі яго ўспрымаеце як беларускае ці не? І ці лічыце сябе беларускімі аўтарамі?
— З пункту гледжання індустрыі гэта насамрэч так. Мы даволі доўга абмяркоўвалі, ці варта ў якасці сімвалічнага жэсту дадаваць Беларусь у пералік краін вытворчасці з нейкім дадатковым тлумачэннем, што мы не мелі ні беларускага фінансавання, ні зарэгістраванай у Беларусі кампаніі. Але гэта аказалася тэхнічна складаным і даволі спрэчным рашэннем, і мы адмовіліся ад яго.
З пункту гледжання індустрыі краіна вытворчасці аўтаматычна азначае фінансаванне — што, па-першае, абсалютна не адпавядае рэчаіснасці, а па-другое, гэта для нас прынцыпова недапушчальная сітуацыя, нават калі б такая магчымасць дзяржаўнага фінансавання існавала.
Пытанне прыналежнасці да краіны ў якасці аўтара адрозніваецца ад пытання персанальнай ідэнтычнасці і не з’яўляецца канстантай, на маю думку. Гэта фільм пра Беларусь, зняты ў Беларусі, і ў гэтым кантэксце я б назвала сябе беларускай аўтаркай.
— Ганна, вас ведаюць перш за ўсё як тэлежурналістку тэлеканала «Белсат». Таму «Радзіму» можна лічыць вашым кінематаграфічным дэбютам. Як склалася, што вы пачалі сумесна працаваць з рэжысёрам Аляксандрам Міхалковічам?
— Ускосна мы сутыкаліся ў кантэксце гэтай тэматыкі яшчэ шмат гадоў таму. Альбом Belarus Press Photo 2011 года, у якім былі апроч іншага і фотаздымкі Аляксандра, зробленыя ў войску, абвясцілі экстрэмісцкім у 2013 годзе, а я асвятляла гэты судовы працэс як журналістка.
Наогул падчас журналісцкай працы я пераважна мела дачыненне з вострымі сацыяльнымі праблемамі, цяжкія тэмы і работа з траўмай не былі для мяне новымі. У пэўным сэнсе я працавала з наступствамі заганнай гвалтоўнай сістэмы, пра якую Аляксандр сведчыў знутры, таму нашыя перспектывы добра дапаўнялі адна адну.
«Мы імкнуліся стварыць калектыўны партрэт салдата»
— Як вы дзялілі абавязкі і хто за што адказваў падчас працы?
— Я б сказала, што абавязкі мы хутчэй не дзялілі, а проста працавалі сумесна, як падчас здымак, так і ў працэсе працы над сцэнарам, мантажом і гэтак далей. Я больш падтрымлівала сувязь з гераінямі, займалася рэсёрчам з улікам журналісцкага бэкграўнду, а Аляксандр факусаваўся на лагістычнай і практычнай падрыхтоўцы да здымак.
Спецыфічнай была праца з лістамі Аляксандра з войска, бо як з псіхалагічнага, так і з творчага гледзішча няпроста мець справу з часткай уласных успамінаў. Аляксандр перадаў мне лісты, якія пісаў у войску, і я фармавала з іх урыўкаў нейкі наратыў. Агулам жа мы працавалі сумесна. Гэта нялёгкі, але прадуктыўны і захапляльны шлях.
— У мяне акурат пра гэтыя лісты было асобнае пытанне. У фільме яны займаюць важнае месца, бо расказваюць пра салдацкі быт і праявы дзедаўшчыны, датычнасці Аляксандра да яе. Як вы вырашылі іх дадаць? І чаму літаратурнай асновай сталі менавіта лісты аўтара, а не, напрыклад, лісты іншых салдат?
— У пэўны момант мы зразумелі, што, нягледзячы на гісторыі нашых герояў, нам не хапае сведчанняў з войска, больш інтымнага і глыбокага аповеду. Да таго ж бракавала нейкай істотнай сувязі між лініямі фільма.
Менавіта тады ўзнікла ідэя з выкарыстаннем лістоў, хай пра іх існаванне я ведала і раней і трымала такую магчымасць у галаве. Я вельмі ўдзячная, што Аляксандр у выніку пагадзіўся, хаця першапачаткова быў не ў захапленні ад гэтай ідэі, — як на мяне, дзяліцца настолькі асабістым патрабуе смеласці.
Што да лістоў іншых салдат, то цяпер перапіска перайшла ў электронны фармат, салдаты ўпотай праносяць [у вайсковыя часткі] тэлефоны, пішуць у мэсэнджарах. Некаторыя з паведамленняў герояў у нас былі, але яны не стваралі патрэбнага эфекту. Лісты ж Аляксандра былі напісаныя 13 гадоў таму, калі эпісталярны жанр быў больш распаўсюджаны, таму пасавалі ідэальна. Да таго ж мы імкнуліся стварыць абстрактны калектыўны партрэт салдата, з гэтай перспектывы выкарыстанне лістоў Аляксандра таксама было лагічным.
— Мне падчас прагляду падалося, што сюжэтная лінія з лістамі была пэўнай аўтарскай саматэрапіяй, прыняццем уласнай недасканаласці. Маўляў, «я таксама злоўжываў ўладай, гвалтам і нават атрымліваў ад гэтага пэўнае задавальненне».
— На першым месцы для нас былі патрабаванні фільма. Мы з самага пачатку ставілі мэту даследавання таго, як трансфармуецца асоба пры сутыкненні з сістэмай вайсковага гвалту. Калі я ўбачыла гэтую гісторыю ў лістах, было абсалютна зразумела, што гэта элемент, без якога мы не можам абысціся. Я лічу, што рашэнне падзяліцца такім досведам, як уласная перапіска, патрабуе смеласці, і ўдзячная за гэта Аляксандру.
— Як вы цяпер ставіцеся да інстытуту беларускай арміі з улікам сучаснага кантэксту вайны і рэпрэсій у грамадстве?
— Сілавыя структуры ў Беларусі існуюць для чаго заўгодна, але не для абароны грамадзян краіны. І калі нейкія іншыя іх адгалінаванні яшчэ можна назваць адносна эфектыўнымі з пункту гледжання іх перакручанай функцыі — падтрымкі ўлады, то армія, апроч іншага, падаецца структурай бессэнсоўнай і слабай. Фактычна намінальнай, якая існуе інертна, але пры гэтым дагэтуль выконвае ролю машыны па знішчэнні ідэнтычнасці, здаровай псіхікі, чалавечых каштоўнасцяў. У кантэксце ж расійскай вайны супраць Украіны армія, з улікам ганебнага суўдзелу беларускіх уладаў, выклікае яшчэ большую агіду.
— Фільм расказвае пра сутнасць гвалту, але не дае адказу на пытанне, як ён трапіў у войска. Вы разумееце, як гэта адбылося? Гэта таксічная савецкая спадчына ці ўжо асобныя практыкі, уведзеныя лукашэнкаўскімі сілавікамі ва ўладзе?
— Лукашэнкаўскія сілавікі — хутчэй, спадкаемцы савецкай спадчыны. Існуе тэорыя, згодна з якой дзедаўшчына ў тым выглядзе, які яна мае цяпер, сфармавалася пасля Другой сусветнай, калі праз недахоп мужчын у войска пачалі масава набіраць былых асуджаных. Тыя прынеслі з cабой турэмныя правілы і «традыцыі».
Агулам гвалт характэрны для закрытых суполак кшталту арміі ў большасці краін, але ў гэтым выпадку ён набыў рытуалізаваны характар і вельмі радыкальныя формы.
— Адна з эпізадычных гераіняў фільма, з якой вядзе размову маці, чый сын загінуў у войску, лічыць, што армейскі гвалт немагчыма перамагчы, ён будзе існаваць і далей. Вы згодныя з ёй ці перамога над ім рэальная?
— У фільме мы стараліся закрануць у тым ліку пытанне адказнасці грамадства — і за гвалт у войску, і за сітуацыю ў краіне агулам. І гэтая сцэна, на маю думку, — квінтэсенцыя пытання адказнасці.
Гэта вельмі страшна і абуральна, калі маладая маці, слухаючы іншую маці, што страціла сына ў войску, кажа, што аддасць туды сваё дзіця, калі давядзецца, а гвалт не перамагчы. Перамагчы немагчыма, калі не змагацца.
І гэта менавіта тое, што рабіла, а дакладней, не рабіла большая частка нашага грамадства да 2020 года — а сцэна здымалася да пратэстаў. Крыху пазней у фільме ёсць іншая сцэна, дзе героі глядзяць на натоўп пратэстоўцаў ля «Пушкінскай» і кажуць: «Я ўпершыню адчуў сябе часткай народа». Нешта падобнае ў тыя дні адчувала і я сама: з людзьмі, якія імкнуцца да перамен і нешта для гэтага робяць, я магла сябе ідэнтыфікаваць.
А з тымі, хто нават не спрабуе, — не. Агулам жа ўсё, што мы бачым цяпер і з чым сутыкаліся раней, — адказнасць нашая і нашага грамадства, і толькі з усведамленнем гэтага з’яўляецца шанец нешта змяніць. Бо калі адказнасць належыць не мне, то ў мяне няма і суб’ектнасці, няма ўлады і моцы ўплываць на сітуацыю. Гэта працэс сталення (адказнасці ў асноўным няма ў дзяцей, але ёсць у дарослых), у дадзеным выпадку — сталення грамадства, і фільм у тым ліку пра гэта.
«Радзіма — гэта нейкі культурны код, які дастаецца табе ў спадчыну»
— Тэматычна «Радзіма» нагадала мінулагодні брытанскі праект — сямігадзінны фільм Russia 1985−1999: TraumaZone Адама Кёрціса. Ён змантаваны з урыўкаў рэпартажаў журналістаў BBC, якія працавалі на постсавецкай прасторы перад развалам СССР і да прыходу да ўлады Пуціна. Выснова ў Кёрціса такая — Расія прыйшла да пуцінскага аўтарытарызму праз неадрэфлексаваны гвалт з боку ўладаў. У гэтым сэнсе рэжымы Пуціна і Лукашэнкі падобныя ці розніца ўсё ж існуе?
— Я не экспертка ў тым, што датычыць расійскага грамадства і палітычных працэсаў. Думаю, пра гэта мусяць разважаць расійскія культурныя дзеячы, журналісты.
Але неадрэфлексаваны гвалт як падмурак станаўлення аўтарытарызму выглядае распаўсюджаным спосабам усталявання такога кшталту рэжымаў. Агулам дыктатуры функцыянуюць вельмі падобна, сістэма гвалту, на якой яны базуюцца, — таксама. Пра гэта мы ў тым ліку спрабавалі гаварыць у фільме.
Што яшчэ агульнага ў гэтых рэжымаў, дык гэта тое, што ў грамадства больш шанцаў скінуць іх у першыя гады існавання, пакуль яны яшчэ не ўсталяваліся і не нарасцілі сілавы апарат, не зачысцілі палітычнае поле. Пазней гэтая задача робіцца ўсё менш выканальнай, што паказваюць падзеі 2020 года ў Беларусі. У пэўным сэнсе мы разглядаем наш фільм як перасцярогу і папярэджанне іншым грамадствам: гвалт, парушэнне правоў, любыя хібы сістэмы не варта цярпець з самага пачатку, інакш вельмі хутка будзе значна горш.
Што ж да розніцы паміж беларускім і расійскім грамадствам, то рэжым у Беларусі па стане на сёння не мае падтрымкі большасці грамадзян, у той час як у Расіі сітуацыя, здаецца, адваротная. Агулам працэсы ў грамадстве абсалютна розныя, іх некарэктна было б параўноўваць.
— Якім вы бачыце іх далейшы лёс? Рэжымам удасца захавацца ці яны знікнуць?
— Гэта пытанне хутчэй да палітолагаў, але, на маю думку, у такіх рэжымаў няма асаблівых перспектываў. Калі мы гаворым пра Беларусь, трэба ўлічваць адсутнасць падтрымкі грамадзян, эканамічную недзеяздольнасць і той факт, што рэжым, па сутнасці, існуе пераважна дзякуючы падтрымцы Расіі.
Яго знікненне — пытанне часу, колькасці ахвяр і знешнепалітычнага фактару ў выглядзе ўсходняга суседа. Там абставіны іншыя, з унутранай падтрымкай і значнымі рэсурсамі, што ўскладняе сітуацыю і для Беларусі.
— «Радзіма» падсвятліла з новага ракурсу тэму пратэстаў 2020 года. Яны выглядаюць тут як запраграмаваная параза грамадства, якое не прымае гвалту. А рэжым перамагае, бо для яго гвалт — звычайны інструмент кантролю. Як можна перамагчы настолькі жорсткія аўтарытарныя рэжымы?
— Я не лічу, што выбар мірных пратэстаў аўтаматычна сведчыць пра тое, што грамадства «не прымае гвалту». Грамадства прымала гвалт дзесяцігоддзямі — той жа гвалт у войску, знявагу асобы дзяржаўнымі структурамі, хатні гвалт — у нас наогул вельмі высокі ўзровень талерантнасці да гвалту. У 2020-м улады гэтую мяжу талерантнасці перакрочылі, і сама мяжа пачала змяняцца, грамадства зрабілася больш адчувальным да гвалту.
Што ж да запраграмаванай паразы, то, нягледзячы на маштаб пратэстаў, не былі выкарыстаныя ўсе інструменты мірнага супраціву: страйкі былі частковымі, агульнага грамадскага непадпарадкавання таксама не адбылося. Не ведаю, ці дапамагло б гэта, як і не магу прапаноўваць тэорыі, нават пастфактум, наконт магчымай паспяховасці сілавога супраціву. Не думаю, што грамадства было да гэтага гатовае. Адной з прыкметаў негатоўнасці да больш радыкальных дзеянняў я лічу адыход нелаяльных супрацоўнікаў з сілавых структур: той факт, што яны выбралі звольніцца, а не спрабаваць павярнуць сітуацыю знутры ці выкарыстаць зброю, да якой мелі доступ.
Ужо пасля 2020-га года мы назіраем іншую тэндэнцыю, хоць яна пакуль і не масавая: грамадзяне пачалі парушаць манаполію ўлады на гвалт — гэта і прыклад [Андрэя] Зельцэра, які застрэліў кадэбэшніка [Дзмітрыя Федасюка] і, часткова, метады партызан, якія спрабавалі перашкодзіць дзеянням расійскіх агрэсараў у дачыненні да Украіны.
— І ў канцы — што для вас сёння Радзіма? Як вы яе ўспрымаеце цяпер і якой хочаце пабачыць у будучыні?
— Для мяне гэта хутчэй мясціны, звязаныя з дзяцінствам, — у маім выпадку яно прайшло паміж Украінай і Беларуссю. Таксама нейкі культурны код, які дастаецца табе ў спадчыну. Не скажу, што гэтае пытанне было для мяне адным з актуальных, але сёння час змушае шукаць на яго адказ.
Пакуль фільм «Радзіма» можна паглядзець толькі на фестывалях. Стужку пакажуць на ўкраінскім форуме «1084. На мяжы», фестывалі кіно Паўночнай Еўропы, краін Балтыі і Беларусі «Паўночнае ззянне», а таксама на польскім Watch Docs Poland.
Чытайце таксама
